เชื่อว่าตอนเป็นเด็ก หลายคน อยากโตไว อยากเป็นผู้ใหญ่เร็วๆ จะได้ทำอะไรหลายอย่างแบบที่ผู้ใหญ่ทำกัน แต่ตอนนั้นเราคิดแบบเด็กๆ เราไม่รู้เลยว่าการเป็นผู้ใหญ่ ต้องมาพร้อมกับ “ความรับผิดชอบ” และต้องแลก กับ “ความเจ็บปวด”
นี่คือเหตุผลสำคัญที่ทำให้เรามุ่งหน้าไปเข้าร่วม “พิธีกระโดดข้ามวัว” พิธีสำคัญที่สุดในชีวิตวัยหนุ่มของชายชาวฮามาส ในหุบเขาโอโม ทางตอนใต้ของประเทศ เอธิโอเปีย
ชาวฮามาส “ก้าวข้ามวัยเด็กสู่การเป็นผู้ใหญ่ด้วยการกระโดดข้ามวัว”
การกระโดดข้ามวัว กับการข้ามวัยไปเป็นผู้ใหญ่ ฟังดูอาจจะแปลกไปสักหน่อย แต่เมื่อทำความเข้าใจ เราจึงได้รู้ว่า พิธีกรรมที่ว่านั้นเต็มไปด้วยความหมาย
การกระโดดข้ามวัวนับสิบตัวให้พ้นในคราวเดียว บ่งบอกถึงร่างกายที่กำยำแข็งแรง เติบโตเป็นชายเต็มวัย และจิตใจที่กล้าหาญมากพอจะพบกับความเจ็บปวดหากพลาดพลั้ง
ขณะที่ชายหนุ่มจะกระโดดข้ามวัวเพื่อพิสูจน์ในตัวเองได้เป็นผู้ใหญ่ สมาชิกคนอื่นๆ ไม่ว่าจะเป็นพ่อ แม่ พี่น้อง โดยเฉพาะที่เป็นผู้หญิง รวมถึงเครือญาติทั้งสองฝั่งของพ่อแม่ ก็ต้องทุ่มเท แรงกาย แรงใจให้กับพิธีกรรมนี้ไม่ต่างกัน
ส่วนพี่น้อง และญาติผู้หญิง ในรุ่นราวคราวเดียวกันนั้น ต้องยอมสละเลือด ด้วยการถูกฟาดจนผิวแตกเต็มไปด้วยแผล ยิ่งถูกฟาด จนเลือดไหล (โดยชายหนุ่มที่ผ่านพิธีกระโดดวัวคนอื่นๆในชุมชนจะเป็นผู้ลงมือฟาด ) ยิ่งหญิงสาวผู้เป็นพี่น้องของเขามีเลือดออกมาเท่าไหร่ หมายถึง ชายหนุ่มเจ้าพิธีเป็นบุคคลที่รักของครอบครัวมากเท่านั้น เลือดที่ไหลจากหลังของพวกเธอ คือการบ่งบอกว่าชายหนุ่มมีความเหมาะสมได้รับการยอมรับให้เป็นผู้ใหญ่ และพร้อมที่จะรับผิดชอบ หน้าที่ดูแลครอบครัวหลังจากผ่านพิธีกรรมนี้
จากการเป็นเด็กชาย หน้าที่รับผิดชอบงานการในครอบครัวคือการเป็นผู้ช่วยพ่อ หรือพี่ชาย ในการดูแลสัตว์เลี้ยง เป็นแรงงานในภาคการเกษตร แต่เมื่อก้าวผ่านสู่การเป็นผู้ใหญ่ ชายชาวฮามาสจะต้องทำหน้าที่เป็นทั้งผู้ปกป้องครอบครัวจากอันตรายต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นสัตว์ร้าย หรือศัตรูจากเผ่าอื่น คอยดูแลในสมาชิกทุกคนในครอบครัวให้อยู่อย่างปลอดภัย ไม่ทำอย่างเดียวคืองานผู้หญิง เช่นการทำกับข้าว หาอาหารและน้ำ
นอกจากนี้ ชายชาวฮามาสที่เข้าสู่วัยผู้ใหญ่จะต้องรับผิดชอบการเข้ามามีบทบาทและหน้าที่อื่นๆในสังคมชาวฮามาสด้วย เหมือนกับสังคมส่วนใหญ่ ที่ให้ชายเป็นใหญ่มาตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์เสียด้วยซ้ำ
นี่คือเรื่องใหญ่ เรื่องสำคัญในชีวิตของลุกผู้ชายชาวฮามาสคนหนึ่ง การเป็นชายในหุบเขาแห่งนี้ เพราะได้เป็นทั้งผู้นำ มีพลัง อำนาจ และกำลังเหลือล้น พอๆกับหุบเขาที่กั้นระหว่างคนชนเผ่า กับคนเมือง
แต่ความเป็นชายชาตินักรบของที่นี่ มีความเจ็บปวดซ่อนอยู่...
ในค่ำคืน กลางหุบเขาโอโม เรานั่งสนทนากับเพื่อนชาวเอธิโอเปีย เขาเปิดประเด็นด้วยการบอกว่า แต่เดิมนั้น เขาก็เป็นคนฮามาส ในชุมชนแบบนี้แหล่ะ แต่พ่อกับแม่พาครอบครัวย้ายออกไปอยู่ในเมืองใหญ่ ตั้งแต่ตอนเขาอายุ 2 ขวบ
เก่ง กับ ฝ้าย ถามต่อด้วยความสงสัย ทำไม ? !! เมื่อก่อนหน้านี้ เขาเป็นคนเล่าให้เราเองว่า การที่คนชนเผ่า จะเข้าไปอยู่ในเมือง เป็นเรื่องยากมาก เพราะสังคมนอกหุบเขาโอโมนี้แทบจะไม่มีอะไรเอื้อให้คนชนเผ่าทั้งหลายช้ชีวิตอยู่ได้อย่างมีความสุข
..นี่เป็นเรื่องราวที่ต้องแลกด้วยชีวิต...
เขาย้อนไปเมื่อราว เกือบ 40 ปีที่แล้ว ก่อนที่พ่อกับแม่ของเขาจะตัดสินใจออกจากเผ่าไปอยู่ในเมือง คนในหมู่บ้าน เผ่าฮามาสดั้งเดิม ยังคงยึดถือประเพณีปฏิบัติที่สืบทอดกันมาจากแต่บรรพบุรุษทั้งหมด
ในเวลานั้น คนที่นี่ยังเชื่อ ว่า ถ้าครอบครัวไหนมีลูกชายคนแรก ครอบครัวนั้นจะโชคร้ายเพราะจะทำให้มีแต่เรื่องต้องเสียทรัพย์ ทั้ง วัว แพะ แกะ เพราะชายชาวฮามาสจะต้องสู่ขอผู้หญิงด้วยทรัพย์สินทั้งหมดเท่าที่มี แต่ขณะที่หากลูกคนแรกเป็นผู้หญิง จะเป็นเรื่องที่ดีของครอบครัว เพราะจะได้รับทรัพย์สินจำนวนมากในวันแต่งงาน
นั่นเป็นที่มาของการ “ฆ่าลูกคนแรกที่เป็นผู้ชาย” เพื่อไม่ให้ครอบครัวโชคร้าย
บทสนทนาของเราเข้มข้นขึ้นเรื่อยๆ
เพื่อนชาวเอธิโอเปีย เล่าต่อ ว่า “หากคุณเป็นลูกชาย ที่ไม่ใช่ลูกคนแรก คุณจะไม่ต้องตาย ตามความเชื่อก่อนหน้า แต่เมื่อถึงวัยที่ฟันขึ้นแล้ว เมื่อฟันน้ำนมซี่แรกที่โผล่พ้นเหงือกด้านล่าง แทนที่จะเป็นด้านบนแบบวัว คุณจะถูกฆ่าตายอยู่ดี”
เขาอธิบายต่อ ....คนฮามาส เชื่อว่า วัวคือของขวัญจากสวรรค์ เมื่อเป็นลูกชาย ฟันซี่แรกจะต้องขึ้นจากด้านบน แบบวัวเท่านั้น ถึงจะเป็นเรื่องดีของครอบครัว และลูกชายคนนั้นถึงจะมีความหมายมากพอให้เลี้ยงดูจนเขาเติบใหญ่ความเชื่อลักษณะนี้ คือความเชื่อที่ทำให้ครอบครัวของเพื่อนชาวเฮธิโอเปียของเรา ตัดสินใจทิ้งชนเผ่า และเข้าไปอยู่ในเมืองอื่นแทน เพื่อจะได้ไม่ต้องทำให้ลูกชายตายตามความเชื่อดั้งเดิมของเผ่าอามาส
ตอนนี้ เวลานี้ พ.ศ.นี้ ไม่มีใคร ฆ่าลูกคนแรกที่เป็นผู้ชาย และไม่มีใครฆ่าลูกชายที่ฟันซี่แรกขึ้นจากด้านล่างแล้ว แต่แนวคิด และความเชื่อเดิมยังคงอยู่ คนที่นี่ เปลี่ยนจากการฆ่าลูกชายคนแรก และลูกชายคนอื่นๆที่ฟันซี่แรกขึ้นจากด้านล่าง เป็นส่งมอบให้ครอบครัวอื่นรับไปดูแลแทน แบบที่คนดังต่างชาติหลายต่อหลายคนรับอุปการะเด็กชายชนเผ่าในประเทศแถบนี้
เรามองว่านี่เป็นทางออกที่ยอมรับได้ ความเชื่อดั้งเดิม ยังได้ยึดถือ ยังดำรงต่อไป แต่ไม่ต้องทำลายชีวิตให้หมดไป ในวันที่โลกเปลี่ยนแล้ว การจะฆ่าแกงกัน มันก็ทำไม่ได้ และมีหลายประเด็นที่ต้องหยิบมาถกเถียง เหมือนกับวิถี และประเพณีดั้งเดิมหลายอย่างของชนเผ่าในหุบเขาโอโม ที่แม้จะไม่เหมือนเดิมแบบร้อยเปอร์เซ็นต์ แต่ก็ยังคงอยู่
เรื่องที่เราพูดคุยกับเพื่อนชาวเอธิโอเปีย ยังยืดยาวไปจนค่อนคืน หลายคำถาม มีคำตอบและอีกหลายคำถามมีเพียง เสียงเงียบ...
ทั้งหมดที่พูดคุยกัน เกี่ยวเนื่องจาก การกระโดดข้ามวัว เพื่อข้ามวัยของชายชาวฮามาสนั้น เอาเข้าจริงๆ เราต้องยอมรับว่า เป็นเรื่องโหดร้ายมากที่สุดอีกเรื่องหนึ่ง ที่เก่งกับฝ้าย ได้รับฟัง คิดอยู่นานว่าควรบอกเล่าดีไหม เราจะกลายเป็นคนชี้หน้าว่าเขาโหดร้าย ป่าเถื่อนและทำให้เกิดการเข้าใจคลาดเคลื่อนหรือไม่
มันเป็นเรื่องที่ไม่สามารถเข้าใจได้ง่าย หากใช้วิธีคิดของเราไปมองชาวฮามาสในยุคนั้น สุดท้าย เราตัดสินใจถ่ายทอดเรื่องนี้ออกมา เพราะนี่เป็นเพียง “อดีต” ที่โหดร้าย และ เป็นเพียงวิถีชีวิต เป็นความเชื่อดั้งเดิมของชนเผ่า ในวันที่โลกยังไม่หมุนมาไกลแบบตอนนี้
เราไม่รู้ว่า เส้นทางลูกผู้ชายในหุบเขาโอโม่ต่อไปจะเป็นอย่างไร แต่เราเชื่อมั่นว่า พวกเขาจะเข้าใจอดีตและก้าวสู่การเป็นผู้ใหญ่ผ่านพิธีกระโดดวัว ที่เราเห็นอย่างภาคภูมิ
ประตูในวัยเด็กของเขานั้นถูกปิดลงแล้ว และเรากำลังก้าวเข้าสู่ประตูบานใหม่
ด้วยรักแด่ชาวฮามาส
เก่ง - ฝ้าย
