รู้จัก “โรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ” แบบเจาะลึกเผยสาเหตุ และ วิธีป้องกัน

ประเทศไทยนับได้ว่าเข้าสู่สังคมผู้สูงอายุ (Aging society) จากข้อมูลสถิติผู้สูงอายุไทย ปี 2563 สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) พบว่ามีประชากรไทยที่อายุมากกว่า 60 ปี ถึง 12 ล้านคน คิดเป็นร้อยละ 18 ของประชากรทั้งหมด โรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ (Late-life depression : LLD) คือ โรคทางจิตเวชที่มีอาการหลักเป็นอารมณ์เศร้า บางรายอาจพบมีอารมณ์หงุดหงิดที่มากขึ้น โดยภาวะซึมเศร้าในผู้สูงอายุมักพบร่วมกับอาการวิตกกังวล และมักพบในเพศหญิงมากกว่าเพศชาย และพบได้สูงในผู้ที่เคยป่วยเป็นโรคซึมเศร้ามาก่อน

ผู้สูงอายุนั้นผู้ป่วยมักมาพบแพทย์ด้วยอาการทางกาย เช่น ปวดเมื่อยบ่อย น้ำหนักลด นอนไม่หลับ เป็นต้น โดยที่แพทย์มักตรวจไม่พบสาเหตุที่สัมพันธ์กับอาการทางกายที่เป็น หาสาเหตุของอาการได้ไม่แน่ชัดและไม่ตรงไปตรงมา

สาเหตุโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ

• พันธุกรรม
• อายุมาก
• มักพบในเพศหญิงมากกว่า
• มีโรคประจำตัว
• การรับรู้ทางประสาทสัมผัสบกพร่อง เช่น สายตาผิดปกติ หูได้ยินลดลง เป็นต้น
• ความสามารถทางด้านร่างกายและความจำบกพร่อง
• ยาที่รับประทาน
• ติดสารเสพติด

ปัจจัยทางจิตสังคม

• ความเครียด
• ปัญหาด้านเศรษฐกิจ รายได้น้อย
• ขาดแรงสนับสนุนจากสังคม
• มีความขัดแย้งกับคนในครอบครัว
• การเสียชีวิตของบุคคลรอบข้าง โดยเฉพาะการเสียชีวิตของคู่ครอง การสูญเสียตำแหน่งหน้าที่การทำงาน สูญเสียการได้รับการเคารพ
• บุคลิกภาพบางอย่าง เช่น ลักษณะย้ำคิดย้ำทำ วิตกกังวล

อาการโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ

• อ่อนเพลีย
• วิตกกังวล
• นอนไม่หลับหรือนอนมากเกินไป
• เบื่ออาหารหรือรับประทานมากเกินไป
• สมรรถภาพทางเพศลดลง
• เคลื่อนไหวช้าลงหรือกระสับกระส่าย
• สมาธิลดลง ความสามารถในการตัดสินใจลดลง
• โทษตัวเอง  คิดว่าตนเองไร้ค่า สิ้นหวังท้อแท้ แยกตัว ไม่อยากเข้าสังคม
• คิดอยากตาย พยายามฆ่าตัวตาย
• หลงผิด ประสาทหลอน

ทั้งนี้ หากสังเกตเห็นผู้สูงอายุซึมเศร้า ผู้สูงอายุอารมณ์แปรปรวน อย่าปล่อยไว้! รีบปรึกษาแพทย์เพื่อดูแลอาการ เพราะโรคซึมเศร้าผู้สูงอายุอาจเป็นโรคอันตรายได้ เพราะหากผู้สูงอายุได้รับการรักษาล่าช้า มักทำให้สมรรถภาพทางกายและใจถดถอยได้อย่างรวดเร็ว ต้องใช้ระยะเวลาในการกลับสู่ภาวะปกติ และทำให้เกิดโอกาสในการกลับมาเป็นโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุซ้ำสูง และมักดื้อต่อการรักษา

โดยเฉพาะในกลุ่มผู้สูงอายุที่มีโรคประจำตัวร่วมด้วยแล้ว ผลจากโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุจะยิ่งทำให้โรคทางกายเลวร้ายลงได้ เนื่องจากผู้สูงอายุมักไม่ให้ความร่วมมือในการรักษา จึงทำให้การรักษาเป็นไปด้วยความยากลำบากยิ่งขึ้น และผลการรักษาไม่ดีเท่าที่ควร ส่งผลให้อัตราการเสียชีวิตเพิ่มขึ้นสูงและเพิ่มจำนวนวันในการนอนโรงพยาบาลนานกว่าผู้ป่วยที่ไม่ได้มีโรคซึมเศร้าร่วม

นอกจากนี้ผู้สูงอายุที่ป่วยด้วยโรคซึมเศร้า แม้จะมีอัตราการพยายามฆ่าตัวตายต่ำกว่าช่วงวัยทั่วไป แต่มีอัตราการฆ่าตัวตายสำเร็จสูงบุคคลใกล้ชิดในครอบครัวจึงต้องระวังเป็นอย่างมาก

การวินิจฉัยโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ

ภาวะซึมเศร้าผู้สูงอายุเบื้องต้นแพทย์จำเป็นต้องสัมภาษณ์ประวัติ ตรวจร่างกาย ตรวจทางระบบประสาท และส่งตรวจทางห้องปฏิบัติการที่จำเป็นเพื่อแยกโรคอื่น ๆ ออกจากโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุก่อน เนื่องจากในกลุ่มผู้สูงอายุมักมีอาการที่คล้ายคลึงกับโรคอื่น ๆ ได้ เช่น บางรายอาจมีภาวะเกลือแร่ผิดปกติทำให้มีอาการอ่อนเพลีย เหนื่อยง่าย เฉี่อยชา เป็นต้น

การวินิจฉัยโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุแพทย์จะใช้อาการในการวินิจฉัยเป็นหลัก โดยอ้างอิงตามเกณฑ์การวินิจฉัยโรคซึมเศร้า DSM-5 Criteria คือ หากคุณมีอาการอย่างน้อย 5 ข้อในทั้งหมด 9 ข้อ โดยต้องมีอาการในข้อที่ 1 หรือ 2 และอาการดังกล่าวเกิดขึ้นต่อเนื่องกันนานเกิน 2 อาทิตย์ และส่งผลกระทบต่อการดำเนินชีวิต

• อารมณ์เศร้า
• สนใจสิ่งที่เคยสนใจลดลง
• น้ำหนักเปลี่ยนแปลง
• นอนไม่หลับหรือนอนมากเกินไป
• เคลื่อนไหวช้าลงหรือกระสับกระส่าย
• อ่อนเพลีย
• สิ้นหวังท้อแท้
• สมาธิแย่ลง
• คิดอยากตาย พยายามฆ่าตัวตาย

การรักษาโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ

รักษาด้วยจิตบำบัด

สำหรับผู้ป่วยโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุที่อาการไม่รุนแรง แพทย์อาจจะใช้วิธีรักษาซึมเศร้าผู้สูงอายุด้วยจิตบำบัดเพียงอย่างเดียว แต่ในผู้ป่วยที่มีระดับความรุนแรงของอาการปานกลาง หรือรุนแรง แพทย์จะรักษาด้วยการใช้จิตบำบัดควบคู่กับการรับประทานยา การรักษาโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุด้วยจิตบำบัดนั้นมีทั้งแบบระยะสั้นและระยะยาว หลากหลายรูปแบบ ได้แก่ จิตบำบัดทางความคิดและพฤติกรรม Cognitive Behavioral Therapy (CBT) พฤติกรรมบำบัด จิตบำบัดระหว่างบุคคล Interpersonal theraphy (IPT) ครอบครัวบำบัด การฝึกทักษะต่าง ๆ ที่สำคัญ เช่น ทักษะการแก้ปัญหา Problem solving therapy (PST) ทักษะการจัดการความเครียด ทักษะการจัดการความโกรธ ทักษะการสื่อสาร เป็นการสร้างเสริมทักษะชีวิต ทั้งนี้สามารถใช้จิตบำบัดร่วมกับการรับประทานยาในผู้ป่วยที่มีอาการรุนแรงมากขึ้นได้

รักษาด้วยยา

สำหรับคนไข้โรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุที่มีอาการรุนแรงมากขึ้นแพทย์จะรักษาด้วยยาโรคซึมเศร้าเพื่อปรับสารสื่อประสาทในสมอง ช่วยควบคุมอารมณ์ของผู้ป่วย ในบางรายอาจใช้การรักษาซึมเศร้าในผู้สูงอายุด้วยการพูดคุยร่วมด้วย การเลือกยาจะเลือกตามชนิดของโรคซึมเศร้าที่ผู้ป่วยเป็น สิ่งสำคัญของการรักษาด้วยยาคือผู้ป่วยต้องรับประทานยาตามที่แพทย์สั่งอย่างต่อเนื่อง ไม่ควรหยุดยาเองเพราะจะทำให้อาการกำเริบได้

รักษาด้วยไฟฟ้า

การรักษาโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุด้วยไฟฟ้า (Electroconvulsive therapy : ECT) คือการปล่อยคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้าผ่านศีรษะเพื่อไปกระตุ้นเซลล์สมองผ่านสมองส่วนหน้าซึ่งเป็นส่วนที่เกี่ยวข้องกับอาการซึมเศร้าและอาการทางจิตเวช วิธีนี้เหมาะสำหรับผู้ป่วยโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุที่ใช้การรักษาด้วยการพูดคุยและการใช้ยาไม่ได้ผลหรือผู้ป่วยภาวะซึมเศร้าผู้สูงอายุที่มีอาการรุนแรงมากมีความเสี่ยงต่อการฆ่าตัวตายสูง

มีความเข้าใจปัญหาสุขภาพจิต Psychoeducation

โรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุนั้นตัวผู้สูงอายุ ครอบครัว และผู้ดูแลควรมีความรู้ ความเข้าใจเกี่ยวกับปัญหาทางด้านสุขภาพทั้งทางด้านร่างกายและจิตใจ หมั่นสำรวจอารมณ์และความเครียดเพื่อรับมือและจัดการกับภาวะซึมเศร้าผู้สูงอายุได้อย่างเหมาะสม

ป้องกันการฆ่าตัวตาย Suicidal Precaution

• เก็บอุปกรณ์ ของมีคม อาวุธ ยาอันตราย สารเคมี ไว้ในที่มิดชิด เข้าถึงยาก
• หลีกเลี่ยงการพาไปตึกสูง
• จัดสิ่งแวดล้อมให้รู้สึกสงบ และปลอดภัย
• มีครอบครัว หรือผู้ดูแลอยู่ใกล้ชิด

กระตุ้นให้เกิดการเรียนรู้ Cognitive Stimulation

• ส่งเสริมให้ผู้สูงอายุมีกิจกรรมทำ
• กระตุ้นให้ช่วยเหลือตนเอง
• การผ่อนคลาย Relaxation
• หากิจกรรมผ่อนคลายที่ผู้สูงอายุชื่นชอบ เช่น ไปเดินตลาด ไปวัด สวดมนต์ ชมธรรมชาติ เลี้ยงสัตว์
• ออกกำลังกายให้เหมาะสมกับร่างกาย
• นอนหลับพักผ่อนให้เพียงพอ
• รับประทานอาหารที่มีประโยชน์

ป้องกันโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ

• ดูแลสุขภาพกายให้แข็งแรง ออกกำลังกาย
• รับประทานอาหารที่มีประโยชน์
• ไม่ใช้สารเสพติด
• ฝึกคิดแบบยืดหยุ่น ยอมรับการเปลี่ยนแปลง
• มีเทคนิคการแก้ปัญหาที่หลากหลาย
• หลีกเลี่ยงความเครียด
• พบปะเพื่อน ญาติพี่น้อง เข้าสังคม
• ทำกิจวัตรประจำวันด้วยตนเอง

กิจกรรมที่ช่วยบำบัดอาการซึมเศร้าในผู้สูงอายุ

สำหรับกิจกรรมบำบัดโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุนั้นสามารถทำได้หลากหลายรูปแบบตามแต่ความถนัดและความชื่นชอบของแต่ละบุคคล เบื้องต้นอาจใช้วิธีดังนี้

• ออกกำลังกาย
• ทำกิจวัตรประจำวันด้วยตนเอง
• อยู่ท่ามกลางธรรมชาติ
• ฝึกการเข้าสังคม พบปะผู้คน ฝึกสมาธิ สวดมนต์
• ทำกิจกรรมอาสาตามความถนัด หรือตามศักยภาพที่ผู้สูงอายุทำได้ดี

ขอบคุณข้อมูลจาก : BeDee